Krystyna Starczewska 
Współtwórczyni Zespołu Społecznych Szkół Ogólnokształcących „Bednarska”,
Prezeska Krajowego Forum Oświaty Niepublicznej

Przyjmujemy, że podstawowym celem edukacji szkolnej jest czynne wspomaganie rozwoju każdego ucznia poprzez: odkrywanie i rozwijanie jego uzdolnień i zainteresowań, wspieranie samodzielnego i krytycznego myślenia, kształtowanie umiejętności pracy zespołowej, rozwijanie wrażliwości i empatii wobec innych, kształtowanie postaw prospołecznych i współodpowiedzialności za tworzoną z innymi wspólnotę, jaką jest społeczność szkolna.

Dewizą naszej  pracy  wychowawczej są słowa Janusza Korczaka: „Dziecko nie dopiero będzie, ale już jest człowiekiem”. Korczak wyraził w tych słowach swoje głębokie przekonanie, że  dziecko nie jest materiałem, z którego w procesie wychowania mamy dopiero ukształtować człowieka według narzuconych założeń. Dziecko jest człowiekiem, któremu  tak jak każdej istocie ludzkiej należy  się szacunek. W praktyce szkolnej oznacza to:

• zastąpienie bezwzględnego wymuszania na uczniach podporządkowania się nakazom dorosłych -  dialogiem, w którym  nauczyciel bierze pod uwagę  argumenty uczniów dochodząc z nimi w toku dyskusji do porozumienia
• zastąpienie przymusu bezdyskusyjnego przyjmowania przez uczniów opinii nauczyciela - uznaniem ich  prawa do zadawania pytań, wyrażania wątpliwości i formułowania własnych poglądów
• zastąpienie  rywalizacji o stopnie,  jako głównego motywu skłaniającego uczniów do pracy -  różnymi formami działań zespołowych,  które uczą ich   współpracy 
• zastąpienie bezwzględnego przymusu podporządkowania życia społecznego szkoły  arbitralnym decyzjom dorosłych -  stworzeniem możliwości realnego  wpływania uczniów na funkcjonowanie szkolnej społeczności poprzez rozwijanie różnych form uczniowskiej samorządności.

Podmiotowe traktowanie uczniów  uczy okazywania szacunku dla partnera relacji, prowadzenia z nim dialogu, a nie narzucania mu przemocą własnych przekonań. Oznacza to praktyczne odejście od autorytarnych zasad funkcjonowania szkoły. Dzięki temu szkoła  może stać się miejscem przyjaznym dla ucznia, lubianym i cenionym przez niego. Taka szkoła może wychować samodzielnie myślących, niezależnych i współodpowiedzialnych za swoją społeczność młodych ludzi.

Aby realizować  sformułowane powyżej idee trzeba przede wszystkim dostosować  metody pracy dydaktycznej i wychowawczej do możliwości  i potrzeb uczniów. Inne są możliwości i potrzeby dzieci w okresie wczesnoszkolnym, inne w trudnym okresie dojrzewania, inne w wieku młodzieńczym.  Na każdym z tych etapów szkoła musi świadomie stosować określone metody pracy z uczniami,  stwarzając  możliwości rozwijania ich zainteresowań i uzdolnień. Udział w wybranych zajęciach pozalekcyjnych poświęconych na przykład przygotowaniu spektaklu teatralnego, ćwiczeniom szkolnego chóru, treningowi sportowemu, malowaniu, robieniu doświadczeń w pracowni chemicznej daje każdemu uczniowi możliwość  odnalezienia tego, co go naprawdę interesuje  i co sprawia mu satysfakcję. Uczniowie szczególnie uzdolnieni w określonych dziedzinach powinni mieć zapewnioną w szkole możliwość zdobywania poszerzonej wiedzy  na fakultetach przedmiotowych.  Mogą uzyskać dzięki temu nie tylko merytoryczne wsparcie w przygotowaniu się do uczestnictwa w międzyszkolnych konkursach i olimpiadach, ale także realną pomoc w podjęciu decyzji dotyczącej wyboru kierunku dalszego kształcenia i w konsekwencji odnalezienia swego miejsca w dorosłym życiu.

Równie ważne jak stwarzanie możliwości rozwijania zainteresowań uczniów  uzdolnionych w określonych dziedzinach jest  efektywne służenie w szkole pomocą uczniom mającym trudności w nauce z powodu różnych form niepełnosprawności  i problemów psychologicznych. Dotyczy to także dzieci uchodźców mających trudności w adaptacji do nowego dla nich środowiska i znających słabo język polski. Tego typu uczniowie powinni mieć zapewnione lekcje indywidualne, pomoc psychologiczną, a także wsparcia ze strony nauczycieli w odnalezieniu swego miejsca w społeczności szkolnej. Obecność  w szkole uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych wymaga  właściwego oddziaływania wychowawczego na ich kolegów, skutecznego przeciwdziałania wszelkim formom agresji i wykluczenia, rozwijania  empatii i wrażliwości wobec osób, które potrzebują pomocy i wsparcia.   

Zespołowe przygotowywanie przez uczniów projektów na różne tematy i ich publiczna prezentacja uczy w praktycznym działaniu umiejętności współpracy.  Osiągnięte wyniki dotyczą całego uczniowskiego zespołu opracowującego dany projekt i zależą od wkładu w jego realizację każdego z uczestników. Dzięki tej metodzie rywalizacja o stopnie przestaje być jedynym motywem skłaniającym uczniów do pracy, a staje się  nim także satysfakcja płynąca z aktywnego uczestnictwa w zespołowym działaniu.

Uczenie współpracy powinno stanowić  podstawowy cel działań wychowawczych szkoły. Dobrze zorganizowana współpraca  uczy bowiem umiejętności porozumiewania się, przeciwdziała agresji i budzi poczucie współodpowiedzialności za szkolną społeczność. Możemy odwołać się się do przykładu zorganizowania takiej współpracy w jednej ze szkół niepublicznych - w I SLO „Bednarska”.  Uznając za pełnoprawnych członków szkolnej społeczności uczniów, rodziców i nauczycieli ustalono, że społeczność złożona z tych trzech grup obywateli powinna działać według zasad demokracji. Wprowadzono zatem do szkoły  trójpodział władzy. Władzę ustawodawczą powierzono szkolnemu Sejmowi, do którego wybierani są w demokratycznych wyborach  w równych proporcjach posłowie ze stanu uczniowskiego, rodzicielskiego i nauczycielskiego. Sejm uchwalił Konstytucję Szkolną, której przestrzeganie jest obowiązkiem wszystkich członków szkolnej społeczności. Uchwala także w zależności od potrzeb obowiązujące wszystkich ustawy. Władzę wykonawczą powierzono Radzie Szkoły pełniącej funkcję szkolnego rządu. Do Rady Szkoły, tak jak do Sejmu Szkolnego, wybierani są w demokratycznych wyborach uczniowie, rodzice i nauczyciele.

Rada Szkoły zajmuje się zarządzaniem codziennym funkcjonowaniem społeczności szkolnej mianując spośród swych członków „ministrów” odpowiedzialnych za organizacje określonych dziedzin szkolnego życia. Władzę sądowniczą powierzono niezawisłemu Sądowi Szkolnemu, do którego także w demokratycznych wyborach wybierani są sędziowie z trzech szkolnych stanów. Każdą zgłoszoną do rozpatrzenia przez Sąd sprawę sądzi trzech sędziów – uczeń, rodzic i nauczyciel.

Tak zorganizowane życie społeczne utrwala, poprzez praktyczne działanie, w świadomości uczniów podstawową zasadę demokracji, jaką jest trójpodział władzy.  Uczniowie wybrani do szkolnych władz mają na równi z osobami dorosłymi realny wpływ na funkcjonowanie szkolnej społeczności i  uczą się  w ten sposób ponoszenia odpowiedzialności za podejmowane decyzje, a także przestrzegania wspólnie podejmowanych postanowień. Oczywiście jest to tylko jeden z przykładów realizacji celu wychowawczego, jakim jest rozwijanie umiejętności współpracy  i kształtowania postaw prospołecznych.

Kiedy po rozmowach Okrągłego Stołu w roku 1989 uzyskaliśmy prawo do zakładania szkół niepublicznych, posiadających autonomię w działaniach dydaktycznych i wychowawczych, powstało na terenie całego kraju wiele placówek realizujących zaprezentowane  powyżej idee.  Działania najlepszych spośród tych szkół można potraktować jako oddolnie dokonującą się reformę  polskiej  edukacji. Najkrócej można określić tę reformę  jako odejście od zasad  obowiązujących w szkole autorytarnej, opartej na przymusie i rywalizacji na rzecz szkoły służącej rozwijaniu  uzdolnień, zainteresowań i samodzielności w myśleniu i działaniu uczęszczających do niej uczniów. Na podobnych założeniach  funkcjonują szkoły w Finlandii,  które uznawane są za wzór  szkół przyszłości.